ពោធិបក្ខិយសង្គហៈ

ពោធិបក្ខិយសង្គហៈ នេះ កាលចែកចេញជាបទ ហើយបាន​៣បទ គឺ៖ ពោធិ + បក្ខិយ + សង្គហៈ

ពោធិ ប្រែថា ត្រាស់ដឹង សំដៅយកការត្រាស់ដឹងនូវការធ្វើឲ្យអស់​ទៅ​​នៃ​អាសវៈ គឺត្រាស់ដឹងនៃអរិយសច្ច៤។

បក្ខិយ ប្រែថា ជាផ្នែក គឺជាផ្នែកនៃមគ្គញាណ។

សង្គហៈ ប្រែថា ដោយសង្ខេប ឬរួបរួម។

ពោធិបក្ខិយសង្គហៈ គឺសំដៅយកការបង្រួបបង្រួមធម៌ដែលជា​ផ្នែកនៃមគ្គញាណ។ វចនត្ថៈ​របស់ពោធិបក្ខិយសង្គហៈ​សំដែង​ថា៖

ចត្តារិ សច្ចានិ ពុជ្ឈតីតិ = ពោធិ

ប្រែថា ធម្មជាតិណា ត្រាស់ដឹងនូវអរិយសច្ច៤ដូច្នេះ ធម្មជាតិនោះ​​ហៅថា ពោធិ។

អង្គធម៌បានដល់ បញ្ញា ដែលប្រកបក្នុងមគ្គចិត្ត៤។ ក្នុងមហា​និទ្ទេស​ព្រះបាលី មានសំដែងថា៖

ពោធិ វុច្ចតិ ចតូសុ មគ្គេសុ ញាណំ ប្រែថា ញាណក្នុងមគ្គចិត្ត៤ ឈ្មោះថា ពោធិ។

ពោធិយា បក្ខេ ភវាតិ = ពោធិបក្ខិយា ប្រែថា ធម៌ដែលកើតនៅក្នុង​ផ្នែកមគ្គញាណ៤ ឈ្មោះថា ពោធិបក្ខិយ បានដល់​ពោធិបក្ខិយធម៌​៣៧​ប្រការ។

ពោធិបក្ខិយានំ សង្គហោតិ = ពោធិបក្ខិយសង្គហោ

ប្រែថា ការបង្រួបបង្រួមធម៌ដែលជាផ្នែកនៃមគ្គញាណ៤ ដូច្នោះឈ្មោះថា ពោធិបក្ខិយសង្គហៈ។

ក្នុងពោធិបក្ខិយសង្គហៈ មានពួកធម៌៧កង ហើយបើពោលដោយប្រភេទ​មាន៣៧ប្រការ ដូចមានក្នុងគាថាសង្គហៈថា៖

គាថាសង្គហៈទី៦

ឆន្ទោ ចិត្តមុបេក្ខា ច    សទ្ធាបស្សទ្ធិបីតិយោ

សម្មាទិដ្ឋិ ច សង្កប្បោ   វាយាមោ វិរតិត្តយំ។ 

គាថាសង្គហៈទី៧

សម្មាសតិ សម្មាធីតិ      ចុទ្ទសេតេ សភាវតោ

សត្តតឹសប្បភេទេន        សត្តធា តត្ថ សង្គហោ។

ប្រែសេចក្តីក្នុង គាថាទី៦-៧ ថា៖ ពោធិបក្ខិយធម៌ទាំងនេះ បើពោល​ដោយអង្គធម៌ មាន១៤គឺ ឆន្ទ១ ចិត្ត១ តត្រមជ្ឈត្តតា១ សទ្ធា១ បស្សទ្ធិ១ (កាយបស្សទ្ធិ និងចិត្តបស្សទ្ធិ ទាំង២នេះរាប់យកតែ១) បីតិ១ បញ្ញា១ វិតក្ក១ វិរិយ១ វិរតិ៣ សតិ១ ឯក្កតា១ រួមទាំងអស់ជា១៤។

បើពោលដោយប្រភេទ មាន៣៧ប្រការ។

បើសង្គ្រោះដោយពួកៗ មាន៧កង យ៉ាងនេះគឺ៖

១-សតិប្បដ្ឋាន      មាន៤ប្រភេទ

២-សម្មប្បធាន      មាន៤ប្រភេទ

៣-ឥទ្ធិបាទ           មាន៤ប្រភេទ

៤-ឥន្ទ្រិយ             មាន៥ប្រភេទ

៥-ពលៈ               មាន៥ប្រភេទ

៦-ពោជ្ឈង្គ           មាន៧ប្រភេទ

៧-អដ្ឋង្គិកមគ្គ     មាន៨ប្រភេទ

ដូចព្រះបាលីក្នុងមហាសតិប្បដ្ឋានសូត្រ សំដែងថា៖

ភគវា ឯតទវោច ឯកាយនោ ឯកាយនោ អយំ ភិក្ខវេ មគ្គោ សត្តានំ វិសុទ្ធិយា សោកបរិទេវានំ សមតិក្កមាយ ទុក្ខទោមនស្សានំ អត្ថង្គមាយ ញាយស្ស អធិគមាយ និព្វានស្ស សច្ឆិកិរិយាយ យទិទំ ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា។

ប្រែថា ព្រះដ៏មានព្រះភាគទ្រង់ត្រាស់យ៉ាងនេះថា៖ ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ ផ្លូវ គឺ សតិប្បដ្ឋានទាំង៤នេះ ជាផ្លូវមូលតែ១ (ប្រព្រឹត្តទៅ) ដើម្បីសេចក្តីបរិសុទ្ធ នៃសត្វទាំងឡាយ ដើម្បីកន្លងបង់នូវសេចក្តីសោក និងសេចក្តីខ្សឹកខ្សួល ដើម្បី​រំលត់បង់នូវទុក្ខ និងទោមនស្ស ដើម្បីបានសម្រេចនូវអរិយមគ្គ ប្រកប​ដោយ​អង្គ៨ប្រការ ដើម្បីធ្វើឲ្យជាក់ច្បាស់នូវព្រះនិព្វាន។

១-សតិប្បដ្ឋាន

បណ្តាសព្វសត្វទាំងឡាយ ដែលត្រូវអន្ទោលវិលវល់ ស្លាប់-កើត នៅក្នុងវដ្តទុក្ខ តាមហេតុ តាមបច្ច័យយ៉ាងអនេក រាប់ភព រាប់ជាតិ​មិនអស់នេះ ដ៏រាបណាដែលព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធអង្គម្ចាស់​ នៅមិនទាន់​បាន​ឧប្បត្តិកឡើងក្នុងលោក ដ៏រាបនោះ ក៏រមែងនឹង​ត្រូវអន្ទោល​វិល​វល់ ស្លាប់-កើត ជាប់បន្តគ្នាទៅទៀត មិនមានទីបំផុតឡើយ។ កាលបើ​ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធអង្គនោះ ព្រះអង្គ​ឧប្បត្តិក​ឡើងក្នុង​លោក ដោយបាន​ត្រាស់ដឹងនូវអនុត្តរសម្មាសម្ពោធិញាណ ឃើញច្បាស់នូវ ព្រះនិព្វាន ជាទីមិនមានការអន្ទោលវិលវល់ ស្លាប់-កើត តទៅ​ទៀត និងទ្រង់​បង្ហាញផ្លូវដែលជាដំណើរទៅកាន់ព្រះនិព្វាននោះ សុទ្ធសឹងជាផ្លូវឯក ផ្លូវតែមួយប៉ុណ្ណោះ ដែល​នឹងញ៉ាំង​មកនូវ​សេចក្តី​បរិសុទ្ធហ្មត់ហ្មង ឲ្យ​ដល់សត្វទាំងឡាយបាន ផ្លូវនោះក៏គឺ សតិប្បដ្ឋាន៤។

ក្នុងព្រះសូត្រនេះ ព្រះអង្គទ្រង់សម្តែងនូវហេតុ និងផលពិសេស នៃសតិប្បដ្ឋានទុកយ៉ាងនេះគឺ៖

ហេតុ គឺជាផ្លូវមូលតែមួយ ដែលជាដំណើរទៅកាន់ព្រះនិព្វាន។

ផល គឺអ្នកចំរើនក្នុងផ្លូវ គឺសតិប្បដ្ឋាននេះ នឹងបានទទួលផល​ពិសេស៧ប្រការ៖

១-សេចក្តីបរិសុទ្ធហ្មត់ហ្មងចាកកិលេស

២-កន្លងផុតសោកចាកសេចក្តីសោក

៣-កន្លងផុតចាកសេចក្តីខ្សឹកខ្សួល

៤-កន្លងផុតចាកសេចក្តីទុក្ខតាមផ្លូវកាយ

៥-កន្លងផុតចាកទោមនស្សតាមផ្លូវចិត្ត

៦-បានសម្រេចនូវអរិយមគ្គ

៧-បានជាក់ច្បាស់នូវព្រះនិព្វានក្នុងភពនេះ

ពាក្យថា “សត្តានំ វិសុទ្ធិយា” ដើម្បីសេចក្តីបរិសុទ្ធនៃសត្វ​ទាំងឡាយ មានសេចក្តីអធិប្បាយថា សត្វទាំងឡាយបានឈ្មោះថា​ស្អាតបរិសុទ្ធ ព្រោះមានចិត្តស្អាតបរិសុទ្ធចាកកិលេសទាំងឡាយ មានលោភៈជាដើម មិនមែនបានន័យថាស្អាតបរិសុទ្ធ ព្រោះមាន​រូបរាង​​កាយស្អាតបាតនោះទេ ព្រោះហេតុនោះ សត្វទាំងឡាយនឹង​ឈ្មោះថាបរិសុទ្ធ ឬមិនបរិសុទ្ធ គឺសៅហ្មង ក៏គឺអាស្រ័យនឹងចិត្តដែល​បរិសុទ្ធ ឬសៅហ្មងនោះឯង “កាលបើចិត្តសៅហ្មងហើយ ទុក្ខគតិនឹង​មានប្រាកដ កាលបើចិត្តមិនសៅហ្មង សុគតិនឹងមានប្រាកដ” កាលបើ​ចិត្តបរិសុទ្ធ មិនសៅហ្មងសោះ ដោយប្រការទាំងពួង ដោយបាន​សម្រេច​គឺ ព្រះអរហន្ត​ក៏រមែងរំលត់​ក្នុងសង្សារវដ្ត​ទាំងអស់​បាន មិន​ត្រឹមតែទុក្ខក្នុងអបាយប៉ុណ្ណោះទេ ដូច្នេះមគ្គ គឺសតិប្បដ្ឋាន៤នេះ​ជាផ្លូវមូលតែមួយ ដើម្បីសេចក្តីបរិសុទ្ធនែសត្វទាំងឡាយ ហើយធ្វើ​​សត្វ​ទាំងឡាយឲ្យរលត់ទុក្ខបានដោយពិត។

ពាក្យថា “ទុក្ខទោមនស្សានំ អដ្ឋង្គមាយ” ដើម្បីរំលត់បង់​នូវទុក្ខ និងទោមនស្ស មានសេចក្តីអធិប្បាយថា ដើម្បី​សេចក្តី​តាំងនៅ នឹងបាននៃទុក្ខ គឺសេចក្តីទុក្ខតាមកាយ និងសតិ និងទោមនស្ស គឺ​សេចក្តី​ទុក្ខតាមផ្លូវចិត្ត។ ដូច្នេះមគ្គ គឺសតិប្បដ្ឋាន៤នេះ មាន​អនុភាព ធ្វើដោយសេចក្តីទុក្ខ និងទោមនស្សតាំងនៅមិនបាន។

ពាក្យថា “ញាយស្ស អធិគមាយ” ដើម្បីសម្រេចនូវញេយ្យធម៌ មានសេចក្តីអធិប្បាយថា អរិយមគ្គដែលប្រកបដោយអង្គ៨ មាន​​សម្មាទិដ្ឋិជាដើម ព្រះអង្គហៅថា(ញេយ្យធម៌) ព្រោះជាធម៌ដែល​បណ្ឌិតគប្បីដឹង គប្បីចាក់ធ្លុះ។ ប៉ុន្តែថា អរិយមគ្គនេះ ជា​លោកុត្តរមគ្គ ជាអ្នកខាងចុង ដែលបុគ្គលគប្បីសម្រេចចាក់ធ្លុះបាន ដោយការ​ចម្រើនសតិប្បដ្ឋាន៤ ដែលជាលោកិយមគ្គ ជាអ្នក​ខាងដើម​សិន និង​សម្រេចបាន ដោយវៀរចាកការចម្រើនសតិប្បដ្ឋានមិនបានឡើយ សូម្បី​អ្នកដែល​សម្រេច​ចាក់ធ្លុះភ្លាមៗ​ក្នុងពេល​ស្តាប់ធម៌ទេសនា​ចប់ក៏ដោយ។ ដូច្នេះមគ្គ គឺសតិប្បដ្ឋាន៤នេះ ជាផ្លូវញ៉ាំងឲ្យការសម្រេច​ចាក់ធ្លុះនូវ​ញេយ្យធម៌បានដោយពិត។

កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតិ អាតាបី សម្បជានោ សតិមា វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈា ទោមនស្សំ។

ប្រែថា ពិចារណាឃើញនូវកាយក្នុងកាយទាំងឡាយជាប្រក្រតី គ្រប់ឥរិយាបទទាំង៤ មាន​ព្យាយាម​ជាគ្រឿងដុត​កំដៅនូវ​កិលេស ជា​អ្នកដឹងខ្លួន មានស្មារតី(ជាគ្រឿងកំណត់)កំចាត់បង់នូវអភិជ្ឈា និង​ទោមនស្សក្នុងលោកចេញ១។

វេទនាសុ វេទនានុបស្សី វិហរតិ អាតាបី សម្បជានោ សតិមា វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈា ទោមនស្សំ។

ប្រែថា ពិចារណាឃើញនូវវេទនាក្នុងវេទនាទាំងឡាយជា​ប្រក្រតី គ្រប់ឥរិយាបទទាំង៤ មានព្យាយាមជាគ្រឿងដុតកំដៅនូវ​កិលេស ជា​អ្នកដឹងខ្លួន មានស្មារតី(ជាគ្រឿងកំណត់)កំចាត់បង់​នូវអភិជ្ឈា និង​ទោមនស្សក្នុងលោកចេញ១។

ចិត្តេ ចិត្តានុបស្សី វិហរតិ អាតាបី សម្បជានោ សតិមា វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈា ទោមនស្សំ។

ប្រែថា ពិចារណាឃើញនូវចិត្តក្នុងចិត្តទាំងឡាយជា​ប្រក្រតី គ្រប់​ឥរិយាបទទាំង៤ មានព្យាយាមជាគ្រឿងដុតកំដៅនូវ​កិលេស ជា​អ្នក​ដឹងខ្លួន មានស្មារតី​ (ជាគ្រឿងកំណត់) កំចាត់បង់​នូវអភិជ្ឈា និង​ទោមនស្សក្នុងលោកចេញ១។

ធម្មេសុ ធម្មានុបស្សី វិហរតិ អាតាបី សម្បជានោ សតិមា វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈា ទោមនស្សំ។

ប្រែថា ពិចារណាឃើញនូវធម៌ក្នុងធម៌ទាំងឡាយជា​ប្រក្រតី គ្រប់​ឥរិយាបទទាំង៤ មានព្យាយាមជាគ្រឿងដុតកំដៅនូវ​កិលេស ជា​អ្នក​ដឹងខ្លួន មានស្មារតី​ (ជាគ្រឿងកំណត់) កំចាត់បង់​នូវអភិជ្ឈា និង​ទោមនស្សក្នុងលោកចេញ១។

សតិប្បដ្ឋានមាន៤ប្រភេទ

១-កាយានុបស្សនាសតិប្បដ្ឋាន សតិតាំងមាំនៅក្នុងការរឮកដឹង នូវលក្ខណៈនៃសភាវរូបត្រង់កាយ ដែលកំពុងប្រាកដ គឺខ្យល់​ដក​​ដង្ហើម​ចូល-ចេញ ឥរិយាបទធំ-តូចជាដើម ដោយអាការៈប្រាសចាក​តួខ្លួន សត្វ បុគ្គលជារឿយៗ អង្គធម៌បានដល់ សតិចេតសិក ដែល​ប្រកបក្នុងមហាកុសលចិត្ត៨ មហាកិរិយាចិត្ត៨ លោកុត្តរចិត្ត៨។

២-វេទនានុបស្សនាសតិប្បដ្ឋាន សតិតាំងមាំនៅក្នុងការរឮកដឹង​នូវលក្ខណៈនៃសភាវនាមត្រង់វេទនាដែលកំពុងប្រាកដ គឺ សុខ ទុក្ខ ព្រងើយៗ​ដោយអាការៈប្រាសចាក តួខ្លួន សត្វ បុគ្គលជារឿយៗ អង្គធម៌​បានដល់ សតិចេតសិក ដែលប្រកបក្នុងមហាកុសលចិត្ត៨ មហាកិរិយាចិត្ត៨ លោកុត្តរចិត្ត៨។

៣-ចិត្តានុបស្សនាសតិប្បដ្ឋាន សតិតាំងមាំនៅក្នុងការរឮកដឹងនូវ លក្ខណៈនៃសភាវនាមត្រង់ចិត្ត ដែលកំពុងប្រាកដ គឺ ចិត្តមាន​រាគៈ ចិត្តមានទោសៈជាដើម ដោយអាការៈប្រាសចាក តួខ្លួន សត្វ បុគ្គលជារឿយៗ អង្គធម៌​បានដល់ សតិចេតសិក ដែលប្រកបក្នុង​

មហាកុសលចិត្ត៨ មហាកិរិយាចិត្ត៨ លោកុត្តរចិត្ត៨។

៤-ធម្មានុបស្សនាសតិប្បដ្ឋាន សតិតាំងមាំនៅក្នុងការរឮកដឹងនូវ លក្ខណៈនៃសភាវរូប ឬសភាវនាមត្រង់ធម្មៈ ដែលមិន​មែនជា​កាយ ជាវេទនា ជាចិត្ត ដែលកំពុងប្រាកដ គឺមាននីវរណៈ៥ ខន្ធ៥ជាដើម ដោយអាការប្រាសចាក តួខ្លួន សត្វ អង្គធម៌​បានដល់ សតិចេតសិក ដែលប្រកបក្នុងមហាកុសលចិត្ត៨ មហាកិរិយាចិត្ត៨ លោកុត្តរចិត្ត៨។

ចំពោះអង្គធម៌ របស់សតិប្បដ្ឋាននៅក្នុងទីនេះ ជាការសំដែង​យ៉ាង​ទូលំទូលាយ តាំងអំពីការចាប់ផ្តើមសតិជាតំបូង​ទៅ ទើប​អង្គធម៌​​បាន​ដល់ សតិ ដែលប្រកបក្នុងមហាកុសលញាណវិប្បយុត្ត​ចិត្ត​៤​ផង។

ឯព្រះអរហន្ត កាលមានបំណងចម្រើនសតិប្បដ្ឋាន ក៏អាស្រ័យ​មហាកិរិយាចិត្ត៨ និងទាំងរាប់បញ្ចូលដល់សតិ ដែលប្រកប​ក្នុង​​លោកុត្តរចិត្ត៨ទៀត។

ប៉ុន្តែ បើពោលនូវការចម្រើនសតិប្បដ្ឋានដោយត្រង់ ដើម្បីឲ្យ​វិបស្សនាកើតឡើង រហូតដល់មគ្គញាណទាំង៤នោះ រមែង​ត្រូវតែ​​អាស្រ័យសតិ ដែលប្រកបក្នុងមហាកុសលញាណសម្បយុត្តចិត្ត និង​សម្មាសតិដែលជាអង្គមគ្គ ដែលប្រកប​ក្នុងមគ្គចិត្ត៤​នោះ​ប៉ុណ្ណោះ។

កាយានុបស្សនាសតិប្បដ្ឋាន

កាយានុបស្សនា កាលបើចែកហើយបាន៣បទ គឺៈ

កាយ + អនុ + បស្សនា

កាយ ប្រែថា ប្រជុំដោយ​ ដី ទឹក ភ្លើង ខ្យល់ ជាដើម បានដល់រូបធម៌

អនុ ប្រែថា តាម

បស្សនា ប្រែថា ឃើញ

កាយានុបស្សនា ប្រែថា តាមឃើញកាយរឿយៗ បានសេចក្តីថា តាំងសតិកំណត់ពិចារណា តាមឃើញ​នូវកាយ​ដោយ​បញ្ញា​ជារឿយៗ រហូតដល់វិបស្សនាកើតឡើងឃើញ កាយ គឺរូបធម៌តាមសេចក្តីពិត ដែលមិនមែនជាសត្វ បុគ្គល តួខ្លួន យើង គេ ឯងឡើយ ត្រឹមតែ​ជារូបធម៌ ជាធាតុមិនដឹង ជារបស់មិនស្អាត មានការបែកធ្លាយ ផុយរលួយទៅវិញជាធម្មតា។

កាយានុបស្សនាសតិបដ្ឋាន សតិតាំងមាំនៅក្នុងការពិចារណា​រឿយៗនូវ កាយ គឺរូបធម៌នោះ។

ឥធ ភិក្ខវេ ភិក្ខុ កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតិ អាតាបី សម្បជានោ សតិមា វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្ស។

ឥធ អជ្ឈត្តំ វា កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតិ ពហិទ្ធា វា កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតិ អជ្ឈត្តំ វិហរតិ វា កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតិ សមុទយធម្មានុបស្សី វា កាយស្មឹ វិហរតិ វយធម្មា​នុបស្សី វា កាយស្មឹ វិហរតិ សមុទយវយធម្មានុបស្សី វា កាយស្មឹ វិហរតិ។

ឥធ កាយោ តិ​ វា បនស្ស សតិ បច្ចុបដ្ឋិតា ហោតិ យាវទេវ ញាណមត្តាយ បដិស្សតិមត្តាយ។ អនិស្សិតោ ច វិហរតិ ន ច កិញ្ចិ លោកេ ឧបាទិយតិ។

ឯវម្បិ ភិក្ខវេ ភិក្ខុ កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតិ។

ប្រែថា ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ ភិក្ខុក្នុងសាសនានេះ ពិចារណាឃើញជា​រឿយៗ នូវកាយក្នុងកាយជាប្រក្រតី គ្រប់ឥរិយាបថទាំង៤ មាន​ព្យាយាម​​ជាគ្រឿងដុតកំដៅកិលេស ជាអ្នកដឹងខ្លួន មានស្មារតី (ជាគ្រឿង​​កំណត់)កំចាត់បង់នូវអភិជ្ឈា និងទោមនស្សក្នុងលោកចេញ។

        ភិក្ខុពិចារណាឃើញជារឿយៗ នូវកាយក្នុងកាយ ជាខាងក្នុង (កាយរបស់ខ្លួន) ជាប្រក្រតី គ្រប់ឥរិយាបថទាំង៤យ៉ាងនេះផង ពិចារណា​​ឃើញជារឿយៗ នូវកាយក្នុងកាយ ជាខាងក្រៅ (កាយ​របស់​បុគ្គលដ៏ទៃ) ជាប្រក្រតី គ្រប់ឥរិយាបថទាំង៤ផង ពិចារណា​ឃើញជា​រឿយៗ នូវកាយក្នុងកាយ ខាងក្នុង និងខាងក្រៅ (កាយ​របស់ខ្លួន និងកាយរបស់បុគ្គលដ៏ទៃ) ជាប្រក្រតីគ្រប់ឥរិយាបថ​ទាំង​៤ផង ពិចារណាឃើញជារឿយៗ​ នូវធម៌ដែលប្រជុំកើតឡើង​ក្នុងកាយ​គ្រប់ឥរិយាបថទាំង៤ផង ពិចារពាឃើញជារឿយៗ នូវធម៌​ដែល​សូន្យ​ទៅក្នុងកាយ គ្រប់ឥរិយាបថទាំង៤ផង ពិចារណាឃើញ​ជារឿយៗ នូវធម៌ដែលប្រជុំកើតឡើងក្នុងកាយ ទាំងធម៌ដែលសូន្យ​ទៅក្នុង​កាយ គ្រប់ឥរិយាបថទាំង៤ផង។ មួយទៀតស្មារតី (ជាគ្រឿង​កំណត់កាយ) របស់ភិក្ខុនោះ ក៏ផ្ចង់គើងចំពោះថា កាយមានមែន (តែមិន​មែនសត្វ មិនមែនបុគ្គល មិនមែនស្រី មិនមែនប្រុសជាដើម) គ្រាន់តែជាទីកំណត់ ដើម្បីឲ្យចម្រើនប្រាជ្ញា ដើម្បីឲ្យចម្រើនស្មារតី​ប៉ុណ្ណោះ។

        ភិក្ខុមានចិត្តមិនអាស្រ័យ (ដោយតណ្ហា និងទិដ្ឋិ) គ្រប់ឥរិយាបថ​ទាំង៤ផង មិនប្រកៀកប្រកាន់អ្វីតិចតួចក្នុងលោកផង។

        ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ ភិក្ខុពិចារណាឃើញជារឿយៗ នូវកាយ​ក្នុងកាយ ជាប្រក្រតី គ្រប់ឥរិយាបថទាំង៤យ៉ាងនេះឯង។

       ពាក្យថា កាយេ កាយានុបស្សី ប្រែថា ពិចារណាឃើញ​រឿយៗ នូវកាយក្នុងកាយ គឺជាអ្នកតាមពិចារណាឃើញរឿយៗ​នូវរូប​កាយ​ប៉ុណ្ណោះ មិនមែនជាអ្នកតាមពិចារណាឃើញវេទនា ចិត្ត ឬធម៌​ទេ។ ការពិចារណាឃើញក្នុងអ្វី? ក្នុងកាយ គឺក្នុងរូបរាងកាយ សរីរៈ នោះហ្នឹងឯង។

        ដូច្នេះ ពាក្យថា កាយេ ប្រែថា ក្នុងកាយគឺក្នុងរូបរាងកាយ ឬ​សរីរៈ។ ព្រះមានព្រះភាគទ្រង់តាំង កាយនេះ ក៏គួរដល់កាល​កំណត់​​​ដឹង និងលះបង់ នូវ ភវសញ្ញាជាដើមចេញ មិនឲ្យច្រឡូក​ច្រឡំគ្នា។

        ពាក្យថា កាយានុបស្សី ប្រែថា ពិចារណាឃើញនូវកាយ គឺតាមពិចារណាឃើញរឿយៗ ត្រឹមតែជារូបធម៌ មានធាតុដីជាដើម​ប៉ុណ្ណោះ តាមសមគួរដល់កម្មដ្ឋាននោះៗ រហូតដល់ឃើញថា មាន​ការ​កើតឡើង រលត់ទៅ មិនទៀង ជាទុក្ខ ជាអនត្តា មិនមែនជាសត្វ មិនមែនជាបុគ្គល តួខ្លួន មិនមែនស្រី មិនមែនប្រុស ពោលគឺ មានសតិរឮកដឹងនូវរូបកាយតាមសេចក្តីពិត ដោយសភាពជា រូបធម៌ ក្នុង១៤បព្វៈ នោះជាប្រក្រតីធម្មតាក្នុងជីវិតប្រចាំថ្ងៃ។

        ពាក្យថា វិហរតិ ប្រែថា ជាប្រក្រតីគ្រប់ឥរិយាបថទាំង៤ គឺឲ្យ​ប្រព្រឹត្ត​​ទៅជានិច្ច គឺពិចារណាជារឿយៗនោះឯង។

        ពាក្យថា អាតាបី អង្គធម៌បានដល់ វិរិយចេតសិក គឺមាន​សេចក្តីព្យាយាមជាគ្រឿងដុតកំដៅកិលេស ដោយការកំណត់កាយ (រូបធម៌) ជាអារម្មណ៍។

        ពាក្យថា សម្បជានោ អង្គធម៌បានដល់ បញ្ញាចេតសិក មានន័យថា មានសេចក្តីដឹងខ្លួន គឺប្រកបដោយបញ្ញាដឹងច្បាស់​នូវ​អារម្មណ៍​តាមសេចក្តីពិត ថាជារូបធម៌ ឬជានាមធម៌។

        ពាក្យថា សតិមា អង្គធម៌បានដល់ សតិចេតសិក មានន័យ​ថា មានស្មារតី គឺប្រកបដោយសតិ មិនភ្លេចភ្លាំងស្មារតី តាមរឮក​នូវ​អារម្មណ៍កម្មដ្ឋាន​(រូបធម៌) តាមសេចក្តីពិតដែលកំពុងប្រាកដ។

        ឯបញ្ញា​ដែលតាមពិចារណា​ឃើញ កាយ តាមសេចក្តីពិតយ៉ាង​នេះ រមែងមានដល់បុគ្គល អ្នកមានសម្បជ្ជញ្ញៈ គឺសេចក្តី​ដឹងខ្លួន​ព្រម មិនវង្វេង​ភ្លេចស្មារតីជានិច្ចគ្រប់ពេល ដោយមានការញ៉ាំងសតិចូល​ទៅតាំងទុកត្រង់កាយជារឿយៗ ជាប់តៗគ្នាប៉ុណ្ណោះ ដែលសំរេច​បាន ដោយអាស្រ័យសេចក្តីព្យាយាម។ ព្រោះហេតុនោះ ទើបអាចពោល​បានថា បញ្ញាដែលអាចដឹង អាចឃើញបាន នូវកាយ តាមសេចក្តី​ពិតយ៉ាងនេះ រមែងសំរេចបាន ព្រោះភាពជាបុគ្គលអ្នកប្រកបដោយ​ធម៌៣ប្រការគឺ សេចក្តីព្យាយាម១ សម្បជ្ជញ្ញៈ​សេចក្តី​ដឹងខ្លួន១ សតិ​ស្មារតីរឮកបាន១។

        ឯសតិដែលចូលទៅតាំងទុកត្រង់កាយ ដែលប្រកបព្រមដោយ​ធម៌២យ៉ាងដ៏ទៃ គឺសេចក្តីព្យាយាម គ្រឿងដុតកំដៅកិលេស និង​សម្បជ្ជញ្ញៈ សេចក្តីដឹងខ្លួននេះឯង ដែលឈ្មោះថា កាយា​នុបស្សនាសតិប្បដ្ឋាន។

        ពាក្យថា វិនេយ្យ ប្រែថា កំចាត់បង់ គឺបាននាំចេញ ដោយ​តទង្គវិនេយ្យ។

        ពាក្យថា លោកេ ប្រែថា ក្នុងលោក គឺរបស់ដែលវិនាសបាន បែកធ្លាយបាន គឺក្នុងឧបាទានក្ខន្ធ៥ បានដល់រូបក្ខន្ធ និងនាមក្ខន្ធ ប្រជុំរួមគ្នា ដែលជាទីកើតនៃលោភៈ និងទោសៈនោះឯង។

        ពាក្យថា អភិជ្ឈា អង្គធម៌បានដល់ លោភៈចេតសិក គឺ​សេចក្តីស្រឡាញ់ ពេញចិត្ត ដែលមានកាយសម្បត្តិជាមូល។

        ពាក្យថា ទោមនស្សំ អង្គធម៌បានដល់ ទោសៈចេតសិក ដែលកើតរួមជាមួយនឹងទោមនស្សវេទនា គឺ សេចក្តីមិនស្រឡាញ់ ស្អប់ មិនពេញចិត្តដែលមានកាយវិបត្តិជាមូល។

        សេចក្តីថា សតិប្បដ្ឋាន នេះឯង កំចាត់បង់នូវលោភៈ និង​ទោសៈ បានពិតប្រាកដ។ ការដែលបុគ្គលនឹងប្រារព្ធនូវបដិបទាអ្វីណា​មួយ ដើម្បីកំចាត់បង់នូវលោភៈ និងទោសៈ បានពិតប្រាកដជា​ដាច់ខាត បដិបទានោះត្រូវតែបានដល់សតិប្បដ្ឋានប៉ុណ្ណោះ ព្រោះ​សតិប្បដ្ឋាន ជាមជ្ឈិមាបដិបទា។ មជ្ឈិមាបដិបទា ជាបដិបទា​ចម្រើនអរិយមគ្គមានអង្គ៨ ចម្រើន សីល សមាធិ បញ្ញា។

        ឯការកំចាត់បង់លោភៈ និងទោសៈនេះ និងកំចាត់បង់ក្នុងធម៌អ្វី​ណាៗដ៏ទៃ មិនបានទេ គឺ កំចាត់បង់ ក្នុងលោកគឺឧបាទានក្ខន្ធ៥ ដែលជាទីកើតនៃលោភៈ និងទោសៈនោះឯង។

        ពាក្យថា ឥធ អជ្ឈត្តំ វា កាយេ កាយានុបស្សី ប្រែថា ភិក្ខុណាពិចារណាឃើញ នូវកាយក្នុងកាយជាខាងក្នុងនេះមានន័យ​ថា តាម​​ពិចារណា​ឃើញនូវរូបធម៌តាមសេចក្តីពិត ដែលមិនមែនជា​សត្វ បុគ្គល តួខ្លួន យើង គេ ស្រី ប្រុស មានការកើតឡើង-រលត់ទៅ មិនទៀង ជាទុក្ខ ជាអត្តា ។

        ក្នុងកាយ គឺក្នុងរូបរាងកាយសរីរៈ ជាខាងក្នុង គឺកាយដែលជា​របស់​​ខ្លួន​ឯង ដែលប្រកាន់ថា ជាខ្លួននោះ។

        ពាក្យថា ពហិទ្ធា វា​ កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតិ ប្រែថា ជាខាងក្រៅនេះមានន័យថា តាមពិចារណាឃើញនូវរូប តាម​សេចក្តី​​​ពិត ដែលមិនមែនជាសត្វ បុគ្គល តួខ្លួន ក្នុងកាយ គឺ​ក្នុងរូបរាង​កាយសរីរៈ ជាខាងក្រៅគឺ កាយដែលជារបស់អ្នកដ៏ទៃ ដោយ​បង្អោន​​តាមការ​ឃើញក្នុងរូបរាងកាយរបស់ខ្លួន មានទំនងយ៉ាងនេះថា របស់​ខ្លួនយ៉ាងណា របស់អ្នកដ៏ទៃក៏យ៉ាងនោះ។

        ពាក្យថា អជ្ឈត្តំ ពហិទ្ធា វា កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតិ ប្រែថា ភិក្ខុពិចារណាឃើញ នូវកាយក្នុងកាយ ទាំងខាងក្នុង និងទាំង​ខាង​ក្រៅនេះមានន័យថា តាមពិចារណាឃើញនូវរូបធម៌​តាមសេចក្តី​ពិត ដែល​មិនមែនជាសត្វ បុគ្គល តួខ្លួន ក្នុងរូបរាងកាយ ទាំងខាងក្នុងគឺ ទាំង​ដែល​ជារបស់ខ្លួន ទាំងខាងក្រៅគឺទាំងដែលជារបស់អ្នកដ៏ទៃ។

សេចក្តីនេះ ​ព្រះ​មានព្រះភាគ ព្រះអង្គទ្រង់ត្រាស់ទុកដើម្បី​បង្ហាញ​​​​​ដល់សភាព​ប៉ិន​​ប្រសព្វ ឈ្លាសវៃក្នុងកម្មដ្ឋាន របស់ភិក្ខុអ្នក​ប្រតិបត្តិ ប្រារព្ធក្នុង​កាយរបស់ខ្លួនខ្លះ របស់អ្នកដ៏ទៃខ្លះ ហាក់ដូច​និយាយបានថា ព្រមៗ​គ្នា។

                ពាក្យថា សមុទយធម្មានុបស្សី វា កាយស្មឹ វិហរតិ ប្រែថា ពិចារណាឃើញនូវធម៌ដែលប្រជុំកើតឡើងក្នុងកាយ នេះ​មានន័យ​ថា អ្នកបដិបត្តិ​យ៉ាងនេះ រមែងកើតមានដឹងច្បាស់ ឃើញច្បាស់ការកើត​ឡើងក្នុងរូបធម៌នៃបុព្វណាមួយ ពោលគឺ ឃើញ​បច្ច័យ​ដែលធ្វើ​ឲ្យរូប​ធម៌កើតឡើង មានចិត្ត និងវាយោធាតុដែលកើតអំពីចិត្តជាដើម រហូតដល់ក្នុងរូបកាយទាំងពួង ពោលគឺ ឃើញ​បច្ច័យដែល​ជា​សាធារណៈនៃរូបខន្ធ ដែលបានដល់៖

-អវិជ្ជា      សេចក្តីមិនដឹងនូវអរិយសច្ច៤

-តណ្ហា     សេចក្តីប្រាថ្នាត្រូវការ

-ឧបាទាន សេចក្តីប្រកាន់មាំ

-កម្ម          គឺ កុសល និងអកុសល ដែលធ្វើទុក ដែលជាបច្ច័យ​អតីត

-អាហារ   គឺអាហារដែលបរិភោគចូលទៅ ដើម្បីគាំទ្ររូបខន្ធ ឲ្យ​តាំង​នៅបានរហូតអស់មួយជីវិត ដែលជាបច្ច័យ​បច្ចុប្បន្ន។

ដូច្នេះ រូបខន្ធទាំងអស់ មានការកើតឡើងជាធម្មតា ព្រោះបច្ច័យ​យ៉ាងនេះឯង។

ពាក្យថា វយធម្មានុបស្សី វា កាយស្មឹ វិហរតិ ប្រែថា ពិចារណាឃើញនូវធម៌ ដែលសូន្យទៅក្នុងកាយ នេះមានន័យថា អ្នក​ប្រតិបត្តិយ៉ាងនេះ រមែងឃើញនូវការរលត់ទៅជាធម្មតាក្នុងរូបធម៌នៃ​បុព្វ​ណាមួយ រហូតបានដល់ក្នុងរូបកាយទាំងអស់ ព្រោះហេតុនែ​បច្ច័យ​ទាំងនោះ មានចិត្ត មានអវិជ្ជាជាដើមនោះឯង រលត់ទៅ។

ពាក្យថា សមុទយវយធម្មានុបស្សី វា កាយស្មឹ វិហរតិ ប្រែថា ពិចារណាឃើញនូវធម៌ ដែលប្រជុំកើតឡើងក្នុងកាយ ទាំងធម៌​ដែលសូន្យទៅក្នុងកាយ នេះមានន័យថា រមែងកើតមាន ដឹងច្បាស់ ឃើញច្បាស់នូវកាតកើតឡើង ព្រោះបច្ច័យ​កើតឡើង​ជាធម្មតា​តាម​កាល​​ដ៏​សមគួរ រមែងកើតមានដឹងច្បាស់ ឃើញច្បាស់នូវការរលត់ទៅ ព្រោះបច្ច័យរលត់ទៅជាធម្មតាតាមកាលសមគួរ។ សេចក្តីនេះ ព្រះ​មាន​ព្រះភាគ ព្រះអង្គសម្តែងដល់សភាពដែលបញ្ញាញាណរបស់អ្នក​បដិបត្តិចាស់ក្លា រហូតអាច​ឃើញទាំង​ការកើត​ឡើង ទាំងការរលត់ទៅ​ក្នុងអារម្មណ៍តែមួយជាមួយគ្នា ដែលជាការបដិបត្តិប្រព្រឹត្តទៅដើម្បី​កើតនូវវិប្បស្សនាបញ្ញានោះឯង។

ពាក្យថា អត្ថិ កាយោតិ វា បនស្ស សតិ បច្ចុបដ្ឋិតា ហោតិ​។ល។ ជាដើម ប្រែថា មួយទៀត ស្មារតីរបស់ភិក្ខុនោះ ក៏ផ្ចង់ឡើង​ចំពោះថា កាយមានមែន ជាដើម មានន័យថា សតិរបស់ភិក្ខុនោះ ដែលប្រកបនឹងបញ្ញា តាមពិចារណាឃើញនូវកាយានេះ រមែង​ប្រាកដដល់គេថា “កាយ គឺរូបកាយ ឬរូបក្ខន្ធប៉ុណ្ណោះ មានពិតមែន ប៉ុន្តែ សត្វក្តី បុគ្គលក្តី ស្រីក្តី ប្រុសក្តី អត្តាក្តី វត្ថុជារបស់អត្តាក្តី រមែងមិនមាន” ហើយសតិហ្នឹងទៀត មិនបានប្រព្រឹត្តទៅដើម្បី​ប្រយោជន៍យ៉ាងដ៏ទៃទៀតទេ គឺ​ ប្រព្រឹត្តទៅដើម្បីប្រយោជន៍ដល់​ញាណ គឺជាបច្ច័យដល់ញាណ សេចក្តីដឹងដ៏ក្រៃលែង ចម្រើនតទៅ​ប៉ុណ្ណោះ និងដើម្បីបង្កើននូវកម្លាំងនៃសតិ​ ជាប់បន្តទៅជាលំដាប់ ប៉ុណ្ណោះជាប្រមាណ បានសេចក្តីថា ប្រព្រឹត្តទៅត្រឹមតែចម្រើននៃ​សតិ និងសម្បជញ្ញៈ។ ការសំខាន់របស់សតិ ក៏មានត្រឹមតែប៉ុណ្ណោះ សតិក៏មានការកើតឡើង រលត់ទៅជាធម្មតា ដូចដឹងខន្ធដ៏ទៃៗ​ទាំងឡាយ​ដែរ កាលបើការសំខាន់របស់សតិ ប្រាកដមានត្រឹមតែ​ប៉ុណ្ណោះ ក៏រមែងជាអ្នកប្រតិបត្តិ មានចិត្ត មិនអាស្រ័យដោតណ្ហា គឺចំណង់ចង់បានសតិ ដែលប្រកបនឹងបញ្ញានោះៗ និងមិនអាស្រ័យ​ដោយទិដ្ឋិ គឺសេចក្តីឃើញខុសពីសេចក្តីពិតរបស់សតិទេ ព្រោះដោយ​ហេតុមានយ៉ាងនេះឯង ទើបជាអ្នកបរិសុទ្ធ មិនមានសេចក្តីប្រកាន់អ្វីៗ​តិចតួចក្នុងរូប ឬវេទនា ឬសញ្ញា ឬសង្ខារ ឬវិញ្ញាណ ថានេះជា​អត្តាតួខ្លួន ឬជាវត្ថុរបស់អត្តាតួខ្លួនឡើយ ហើយក៏ជាការសម្រេចទី​បំផុតនៃការបដិបត្តិតាមប្រការដូចបានពោលមកនេះឯង ឈ្មោះថា ជាអ្នកពិចារណាឃើញ កាយក្នុងកាយនោះឯង។

កាយានុបស្សនាសតិបដ្ឋាន សតិតាំងមាំនៅត្រង់កាយ ក្នុងការ​ពិចារណារឿយៗនូវ កាយ គឺរូបធាតុ នោះមាន១៤ពួក ឬ​១៤បព្វៈ ៖

១-អានាបានបព្វៈ ពួកធម៌ ដែលសតិចូលទៅតាំងមាំនៅត្រង់​កាយ ក្នុងការកំណត់ដឹងនូវខ្យល់ដកដង្ហើម កាលដក​ដង្ហើម​ចូលវែង ឬខ្លី កាលដកដង្ហើមចេញវែង ឬខ្លី។

២-ឥរិយាបថបព្វៈ ពួកធម៌ ដែលសតិចូលទៅតាំងមាំនៅត្រង់​កាយ ក្នុងការកំណត់ដឹង នូវឥរិយាបថធំ កាលដើរ កាលឈរ កាលអង្អុយ កាលដេក។

៣-សម្បជញ្ញបព្វៈ ពួកធម៌ ដែលសតិចូលទៅតាំងមាំនៅត្រង់​កាយ ក្នុងការកំណត់ដឹងនូវសម្បជញ្ញៈ គឺសេចក្តីដឹងខ្លួន ក្នុង​ឥរិយាបថ​តូច កាលដើរទៅមុខ ឬថយក្រោយ កាលក្រឡេកមើល​ទៅមុខ ឬក្រឡេកមើលទៅទិសផ្សេងៗ កាលបត់ដៃជើង ឬលាដៃជើង​​កាលទ្រទ្រង់នូវសង្ឃាដី បាត្រ និងចីវរ កាលបរិភោគ ផឹក ទំពារ លេប​បឺត ជញ្ជក់ កាលបន្ទោបង់នូវឧច្ចារៈ បស្សាវៈ កាលដែលដើរ ឈរ អង្គុយ ដេកលក់ ភ្ញាក់ឡើង និយាយ ស្ងៀម។